برای دستیابی به اطلاعات کامل از یک شهرستان نیاز به بررسی عواملی هم چون موقعیت و محدوده جغرافیایی شهرستان سوابق تاریخی و فرهنگی ، تقسیمات کشوری شهرستان مورد نظر می باشد که در این جا ما با بررسی و معرفی این عوامل به یک شناخت اجمالی در مورد شهرستان اسفراین می رسیم .

1-بررسی موقعیت و محدوده جغرافیایی شهرستان در استان

اسفراین یکی از شهرستان های استان خراسان شمالی ، در دامنه جنوبی کوه های آلاداغ و شاه جهان جهان واقع شده و از شمال به شهرستان های بجنورد و شیروان ، از جنوب به شهرستان سبزوار ، از شرق به شهرستان قوچان و سبزوار و از غرب به شهرستان بجنورد محدود است .

این شهرستان بین 56 درجه و 57 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 40 دقیقه تا 37 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی واقع شده و وسعت آن 5259 کیلومتر مربع است .

مرکز شهرستان شهر اسفراین در 57 درجه و 30 دقیقه طول و 37 درجه و 4 دقیقه عرض بر سر راه سبزوار ، بجنورد قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1260 متر می باشد .

فاصله این شهر تا مشهد از طریق بجنورد 354 کیلومتر و از طریق محور سبزوار 342 کیلومتر است .

اسفراین در فاصله 118 کیلومتری شمال سبزوار ، 63 کیلومتری جنوب بجنورد قرار دارد . دشتهای اسفراین شامل دشت اسفراین در جنوب آلاداغ و دشت صفی آباد در جنوب شهرستان و دامنه های شمالی ارتفاعات هر ده گسترده شده است .

در این شهرستان رودهای متعدد از ارتفاعات به سمت دره های جنوبی آلاداغ جریان دارند که مهمترین آنها رود قره سو است که پس از مشروب ساختن جلگه جاجرم بجنورد سمت جنوب جریان می یابد .

1-1-        تقسیمات کشوری

شهرستان فعلی اسفراین تا قبل از سال 1316 شامل بلوک بالا ولایت ، میان ولایت و پایین ولایت یکی ولایت هجده گانه خراسان محسوب می شد در ان زمان بلوک بام و صفی آباد جزء ولایات سبزوار بوده است .

در این سال با اجرای قانون تقسیمات کشوری اسفراین به مرکزیت میان آباد در ردیف های بخش های شهرستان بجنورد درآمد.

این بخش در سال 1339 بر اساس مصوبه هیات دولت از آن شهرستان منتزع و با داشتن بخش های حومه (مرکز آن میان آباد) و بام صفی آباد به سطح شهرستان ارتقاء یافت .

شهرستان اسفراین تا پایان سال 1364 و قبل از اجرای قانون تحریف و ضوابط تقسیمات کشوری دارای بخش های بام و صفی آباد (شامل دهستانهای بام ، صفی آباد) مرکزی (شامل دهستانهای حومه ، روئین ، سرطان و میلانلو و زرق اباد )بود .

در این سال با اجرای قانون تحریف و ضوابط تقسیمات کشوری در محدوده شهرستان اسفراین هفت دهستان ایجاد گردیده و دارای دو بخش بام و صفی آباد مرکزی شد .

این شهرستان دارای یک نقطه شهری به نام اسفراین است . ساخت شهرستان بر اساس محاسبات انجام شده در سیستم GIS و با استفاده از نقشه های 1 حدود 5259 کیلومتر مربع برآورد شده است .

جدول شماره 1 نام بخش های مراکز بخش ها ، دهستانها و شهرهای شهرستان اسفراین

 

 

 

جدول شماره 2 نام مراکز ، تعداد آبادی ها و دهستانهای شهرستان اسفراین

2-ویژگی های طبیعی

2-1-توپوگرافی

از نظر توپوگرافی می توان شهرستان اسفراین را به دو بخش جداگانه تقسیم نمود که عبارتند از دشت ها و ارتفاعات دشت اسفراین در پایکوه های جنوبی رشته کوه آلاداغ گسترش یافته است و جهت آن تقریباً جنوب شرق به شمال غرب است .

دشت صفی آباد نیز به جهت جنوب شرق ، شمال غرب در قسمت جنوب شهرستان اسفراین و در دامنه های شمالی جوین قرار دارد و از شمال غرب به دشت اسفراین متصل می شود. ارتفاعات شهرستان نیز به دو بخش قابل تقسیم می باشد :

رشته کوههای آلاداغ

این ارتفاعات که رشته کوه نسبتاً بزرگی است در میان شهرستانهای بجنورد ، شیروان ،قوچان و اسفراین واقع شده است . قسمتی از این رشته کوه که در شمال شهرستان اسفراین گسترش یافته است دارای قله های زیادی است .

ادامه کوه های آلاداغ در قسمت غرب شهرستان که به کوه های سالوگ معروف است ، از سمت شرق رشته کوه های آلاداغ تا قسمت های مرکز شهرستان اسفراین پیشروی کرده است .

ارتفاعات هروه جوین

این رشته کوه بین شهرستان های سبزوار و اسفراین واقع شده است و به جهت جنوب شرقی به شمال غربی به موازات رودخانه جوین قرار دارد .

2-2-زمین شناسی خاک

منطقه اسفراین بر روی یک مخروط افکنه مربوط به دوران چهارم می باشد واقع شده است این مخروط افکنه به وسیله رودخانه بیدواز که از ارتفاعات برمان جاری می باشد تشکیل شده است و در قسمت شمالی آن رشته کوه های که از ارتفاعات البرز و دنباله کوه های آلاداغ می باشد دیده می شود.

در این شهرستان به غیر از چند نمونه محدود در کوه شاه جهان هیچ گونه آثار یخچال دیگر مشاهده نشده است .

خاکهای اسفراین از جنبه های مختلفی طبقه بندی شده است که از نظر قابلیت کشاورزی به 6 درجه تقسیم می شوند:

اراضی درجه 1

اراضی قابل کشت و مرغوب برای زراعت های آبی که دارای هیچ گونه اشکال و محدودیتی نمی باشد . مساحت آن در سطح شهرستان 1400 هکتار یا به عبارت و دیگر 4/7 درصد از اراضی شهرستان را به خود اختصاص داده است .

اراضی درجه 2

اراضی قابل کشت و نسبتاً خوب برای زراعت های آبی که دارای محدودیت کمی از لحاظ شوری و قلیایی بودن سنگریزه است مساحت این خاک ها 56/0 از کل می باشد .

اراضی درجه 3

اراضی نسبتاً قابل کشت که دارای اشکالات و محدودیت های متوسط از لحاظ سنگریزه ، شوری ، قلیایی ، پستی و بلندی و فرسایش است مساحت این خاکها 32 درصد کل خاکها می باشد .

اراضی درجه 4

اراضی که قابلیت کشت آنها برای زراعت آبی محدود است و در شرایط خاص برای کشت گیاهان بخصوصی قابل استفاده است .

این اشکالات اراضی محدودیت های زیادی از لحاظ عقل خاک و پستی و بلندی می باشند . مساحت این خاک ها 1/5 درصد کل اراضی شهرستان است .

اراضی درجه 5 و 6

اراضی که قابلیت کشت آنها مشخص نیست و یا غیر قابل کشت می باشند .

2-3-اقلیم

هدف از بررسی شرایط اقلیمی یک منطقه شناخت فرآیندهایی است که در رابطه باشکل بخشیدن به ساخت چشم اندازهای منطقه ای اهمیت داشته و دارد .

به بیان دیگر جریان های اقلیمی به علت پدید آوردن ساخت و روند کنشی متقابل و نیز تعادل یک چشم انداز باید مورد بررسی قرار گیرد .

چرا که شناخت عوامل موثر در تشکیل اقلیم در مقیاس منطقه ای و نقش عوامل آن در اکوسیستم یک منطقه توسعه بسیار اهمیت دارد .

آب و هوای اسفراین هم چون سایر شهرستان شمال خراسان تحت تاثیر دو نوع توده هوا قرار گرفته است .

توده های مدیترانه ای

شاخه ای از توده هوای سرد و اروپایی که از ناحیه غرب دریا مدیترانه شروع و پس از عبور از دشت گرگان از طریق دره شیروان و معبر گیفان وارد خراسان می شود و در ناحیه اسفراین را نیز تحت تاثیر قرار می دهد .

توده های مرطوب دریای مازندران

این توده هوا از سمت شمال غرب وارد استان خراسان می شود و چنانچه با توده هوای مدیترانه ای همراه باشد ریزش های جوی فراوانی را در منطقه به دنبال خواهد داشت . به طور کلی قسمت های شمالی ناحیه اسفراین به دلیل وجود انشعابات بینالود و دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است .

درجه حرارت

آمار مربوط به درجه حرارت با توجه به اهداف طرح ها و برنامه ریزی ها به امضاءمختلف مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می گیرند . جمع آوری حداقلی از شرایط حرارتی که می تواند در تجزیه و تحلیل شرایط منطقه موثر باشد مورد بررسی قرار می گیرد .

حداقل درجه حرارت در ماهای دی و بهمن در حدود 15- سانتی گراد و حداکثر آن در ماه های تیر و مرداد 35 سانتی گراد است .

رطوبت نسبی

میزان رطوبت نسبی از 45 درصد تا 75 درصد در طول سال متغیر است .

بارندگی

میزان بارندگی سالانه آن 6/266 میلی متر است که عمدتاً در فصل زمستان و بهار صورت می گیرد.

2-4-منابع آب

آب ضرورت اساسی زندگی است . آب همراه با هوا و خاک ، سه عامل اصلی ادامه حیات انسان و همه موجودات زنده دیگر زمین است .

حیات در روی کره زمین بدون وجود آب قابل تصور نیست . امروزه معلوم شده که پیدایش و تداوم حیات در سیاره زمین وابسته به وجود آب و تغییر حالت و حرکت افقی آن می باشد .

در بسیاری از نواحی ایران به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک آب مهم ترین عامل تولید در بخش کشاورزی است و ارزش اقتصادی اراضی کشاورزی وابسته به مقدار آبی است که به اراضی متعلق دارد.

4-1-منابع آب های سطحی

منابع آبهای سطحی در این شهرستان عبارتند از :

رودخانه بیدواز ، روئین ، قره سو ، سنخواست تا سرخاب ، کال گرماب طرق ، شیون ، نهاج ،رود آروین ، جلوگیر ، بکوری ، روخماب رودخانه بیدواز از دامنه جنوبی کوه شاه جهان سرچشمه می گیرد و با عبور از شهر اسفراین به رودخانه قره سو می ریزد .

رودخانه قره سو

از ارتفاعات قوچ خوار و دشت صفی آباد منشا گرفته و از جنوب شرقی در جهت شمال غرب جریان می یابد .

تمام جریان های سطحی و زیر زمینی حوضه به وسیله این رودخانه زهکشی می شود و از طریق کال ابریشم به کویر خارتوران و کویر مرکزی می ریزد . این رودخانه دارای آب دائمی است .

رودخانه روئین

از به هم پیوستن دو شاخه فرعی به نام های روئین و عراقی که از ارتفاعات شمال سرچشمه می گیرند به وجود می آید .

رودخانه سرخاب

کلیه جریان های سطحی زیر زمینی دشت صفی آباد را زهکش نموده و پس از عبور از دهنه اجاق وارد دشت اسفراین می شود. سیلاب این رودخانه وارد دهانه قره سو می گردد .

این رودخانه دارای آب دائمی است .

رودخانه سنخوات

از ارتفاعات کور خوروباش کلاته و حین ، بید شروع می شود و پس از زهکشی دشت شوقان از شمال غرب وارد دشت اسفراین می شود. این رودخانه دارای آب دائمی است .

کال گرماب

در محدوده شهرستان اسفراین جاری می گردد و از ارتفاعات شاه جهان و کوه های قوزی و مکدرد شروع شده و به دشت صفی آباد می ریزد .

کال ولایت

به موازات رودخانه سرخاب از ارتفاعات شاه جهان در شرق شهرستان جریان می یابد .

جدول شماره 3 :مشخصات منابع سطحی شهرستان اسفراین

 

2-4-2-منابع آب زیر زمینی

بر اساس آمار اطلاعات سال 1376 در دشت اسفراین –صفی آباد تعداد 515 حلقه جو بوده که چاه های عمیق با 376 حلقه با تخلیه سالانه 695/165 میلیون متر مکعب و جوهای نیمه عمیق 139 حلقه ، تخلیه سالانه 612/3 میلیون متر مکعب داشته است .

از دیگر منابع آب زیرزمینی قنوات است که تعداد آن 142 رشته با تخلیه سالانه 856/47 میلیون متر مکعب بوده است .

هم چنین تعداد 83 دهانه چشمه با تخلیه سالانه 690/22 میلیون متر مکعب در تامین آب زراعی و شرب اهمیت بسزائی دارد . بنابراین مجموع تخلیه سالانه از منابع آب زیرزمینی در سطح دشت اسفراین –صفی آباد 853/239 میلیون متر مکعب گزارش شده است .

جدول شماره 4 تعداد و میزان تخلیه سالانه از منابع آب زیرزمینی تربت جام

2-5-پوشش گیاهی

در شهرستان اسفراین این دو نوع پوشش گیاهی طبیعی قابل تشخیص است :

جنگل ها و مراتع

بر اساس آمار و اطلاعات اداره منابع طبیعی شهرستان اسفراین سطح جنگلها و مراتع این شهرستان حدود 45000 هکتار است که نسبت به کل اراضی زراعی تحت آیش و کنش های مختلف و باغات که حدود 75000 هکتار است رقم قابل ملاحظه ای را تشکیل می دهد این جنگلها در ارتفاعات شمال و شمال شرق قرار دارند .

60 درصد مراتع که بیشتر در ارتفاعات مشرف به شهرستان شیروان و بجنورد هستند . مراتع ییلاقی می باشند که 10 درصد آن جزء مراتع درجه 1 و 20 درصد جزء مراتع درجه 2 و 30 درصد مراتع درجه 3 می باشند .

40 درصد بقیه مراتع که در جنوب غرب شهرستان پراکنده اند از مراتع قشلاقی هستند .

گیاهان و بوته ها و درخچه های پراکنده

این نوع پوشش گیاهی شامل دو قسمت است :

منطقه شمال و شمال شرقی که کوهستانی است و منطقه جنوب و جنوب غربی که شامل تپه ماهورهای و تپه های نسبتاً مرتفع است این شهرستان با توجه به شرایط توپوگرافی و وجود و مراتع زیستگاه مناسبی برای انواع حیوانات وحشی بشمار می رود.

3-ویژگی های انسانی (جمعیت )

3-1-روند رشد جمعیت

بر اساس آمارگیری به عمل آمده در شهرستان اسفراین ، روند رشد جمعیت طبق جدول زیر بوده است .

جدول شماره 5 تغییرات جمعیتی شهرستان اسفراین طی سالهای 75 – 1345

به طوریکه خلاصه می شود جمعیت این شهرستان در سال 1345 معادل 60255 نفر بوده است که در قالب 13214 خانوار (بعد خانوار 6/4 نفر) در این شهرستان زندگی می کرده اند.

این جمعیت با نرخ رشد 04/2 درصد در سال 1355 به 73796 نفر در قالب 15817 خانوار رسیده است.

در دهه 65-1355 نرخ رشد جمعیت از نرخ رشد کشور در این شهرستان نیز بالا رفته و به 38/3 درصد رسیده است که در نتیجه باعث شده است جمعیت این شهرستان در سال 1365 معادل 102855 نفر باشد .

بعد خانوار در این سال 9/4 نفر بوده است . رشد جمعیت طی 5 ساله 70-65 کاهش قابل توجهی نشان می دهد و به 86/0 درصد رسیده است .

جمعیت سال 1370 این شهرستان معادل 112377 نفر با 21782 خانوار بوده است .

بر اساس آخرین آمار اخذ شده از سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان جمعیت +++شهرستان در سرشماری سال 1375 معادل 118581 نفر بوده است که نسبت به سال 1370 رشدی معادل 11/1 درصد داشته است .

3-2-ترکیب نسبی و جنسی جمعیت

در تمامی سرشماری های صورت گرفته مشخص می شود که جمعیت زیر 15 سال شهرستان بیش از 45 درصد از جمعیت را شامل می شوند که حاکی از جوانی جمعیت است .

گروههای سنی میان سالان تقریباً 50 درصد از جمعیت شهرستان و سالخوردگان نیز 5/3 درصد از جمعیت را به خود اختصاص  داده اند.

جدول شماره 6 ترکیب جنسی جمعیت شهرستان طی سال های 75-1345

ملاحظه می شود که نسبت مردان به زنان در این شهرستان در مجموع از نسبت جنسی کل کشور و استان تبعیت می کند و خصوصاً در سال 1370 این نسبت واقعی تر و طبیعی تر است .

آمار در سال 1375 تعداد مردان از تعداد زنان کمتر شده است که حاکی از مهاجرت مردان در پی کار در این شهرستان به سایر نقاط است .

4-ویژگی های اقتصادی

4-1-کشاورزی

کشاورزی در منطقه اسفراین به صورت نیمه مکانیزه انجام می شود و از کل 5350 کیلومتر مربع وسعت شهرستان قریب 4/75 هزار هکتار از اراضی تحت کشت های زراعی آبی و دیم و باغات و آبش کشاورزی است که 7/14 درصد از کل اراضی را شامل می شود، حدود 50 درصد از اراضی از طریق کشت آبی و 50 درصد بقیه به صورت دیم مورد بهره برداری قرار می گیرد .

حدود 3/34 هزار هکتار از اراضی (3/83 اراضی زیر کشت آبی دیم) متعلق به آیش آبی و دیم و حدود 450 هزار هکتار مراتع و جنگل طبیعی و مصنوعی و بقیه اراضی قابل عمران و غیر قابل عمران است .

از کل اراضی قابل کشت 3 درصد کشت بارانی و 50 درصد آبیاری نشتی و 40 درصد آبیاری سنتی و 7 درصد از طریق بندسازها آبیاری می شوند .

عمده محصولات زراعی روستا عبارتند از گندم ، جو، چغندر قند، پنبه ،نخود، سیب زمینی ، ذرت دانه ای بیشترین سطح زیر کشت مربوط به گندم دیم و کمترین سطح زیر کشت مربوط به محصولات جالیزی است .

هم چنین +++چغندر قند با 28865 تن و کمترین را پیاز با 75 ان به در میان نباتات علوفه ای نیز یونجه و اسپرس بیشترین سطح زیر کشت و تراز سالانه را به خود اختصاص داده است .

عمده ترین محصولات باغی شهرستان نیز شامل سیب ، انگور ، میوه های دانه دار ، میوه های هسته دار ، گردو ، بادام و انار می باشد که در این میان بیشترین سطح زیر کشت و تراز سالانه را سیب و کمترین را انار به خود اختصاص داده است .

4-2-دامداری

دامداری در اسفراین به دو شیوه و به صورت سنتی انجام می شود که عبارتند از دامداری ساکن و دامداری عشایری ، آمار دام شهرستان اسفراین در سال 1375 به شرح جدول زیر می باشد .

جدول شماره 7 تعداد دام شهرستان اسفراین به تفکیک نوع دام در سال 1375

4-3-صنایع

4-3-1-صنعت

شهرستان اسفراین تا پایان سال 1378 دارای 22 واحد صنعتی فعال بوده است که پروانه بهره برداری تحت پوشش اداره کل صنایع ، سازمان جهاد سازندگی و اداره کل معادن و فلزات استان اخذ کرده اند.

در واحدهای فوق الذکر تعداد 700 نفر مشغول به کار بوده اند که این رقم 8/0 درصد از شاغلین واحدهای صنعتی استان را در بر می گیرد .

جدول شماره 8 واحدهای صنعتی تحت پوشش دستگاه های اجرایی استان

با توجه به جدول بالا صنایع معدنی در این شهرستان فعال نمی باشد .

4-3-2-خدمات

با توجه به اینکه در شهرستان اسفراین فقط دو نقطه شهری وجود دارد بنابراین قسمت عمده خدماتی که ارائه می شود محضر به شهر اسفراین (مرکز شهرستان) است .

رشد و گسترش شهر اسفراین و تغییر الگوی مصرف و ترویج کالاهای مصرفی جدید ، سیستم توزیع و مبادله تغییرات زیادی یافت و موجب پیدایش اشتغال نسبتاً وسیعی در بخش خدمات شد .

شاغلی هم چون بانکداری ، بیمه کارهای تبلیغاتی ، بسته بندی کالا و هم چنین حمل و نقل ، ارتباطات و... از آن جمله اند .

بر اساس آمار سال 1375 از تعداد کل شاغلین شهرستان 3/5 درصد در بخش خدمات فعالیت داشته اند.

خدمات متمرکز در این شهرستان شامل موارد مختلفی است که بخش های اصلی آن عبارتند از :

1-تجارت و مبادله اعم از خرده فروشی و عمده فروشی

2-آموزشی از دوره های ماقبل دبستان تا پایان دبیرستان

3-امور اداری شامل کلیه اداراتی که دولتی هستند .

4-بهداشت و درمان شامل بیمارستان ها ، درمانگاه ها ، داروخانه ها و مطب پزشکان

5-امور مالی و بیمه مثل بانک ها و شرکت های بیمه

6-امور فرهنگی ، تفریحی ، توریستی و...

7-شرکت ها و دفاتر خدمات فنی

5-سوابق تاریخی و فرهنگی

شهر اسفراین در ازمنه قدیم و ستون تاریخی به نام مهرجان ذکر شده است .

نام اسفراین به قول یا وقت در اصل اسپرآئین بود که مرکب از اسپرد (پر)و آئین (به معنی عادت و روش) بر اساس نظرات و اقوای گوناگون که درباره وجه تسمیه اسفراین گفته شده است می توان گفت اسفراین ، سپرآئین بوده ، مرکب از کلمه سپهر به معنی آسمان و آئین به معنی رسم و روش یعنی روش آسمانی که در طول زمان به اسفراین تبدیل شده است .

با توجه به سابقه تاریخی و قدمت اسفراین آثار باستانی زیادی وجود دارد که مهم ترین آنها خرابه های شهر بلقیس است و دیگری نظیر دژ ، تپه باستانی سارمران ، قلعه کهنه حسن آباد ، قلعه قیصر ، قلعه صعلوک ، بند مهار می باشد .

اسفراین دارای متبرکه که از جمله بقعه امامزاده احمد رضا فرزند موسی بن جعفر در قریه کوران ، امامزاده عبدالله ، بقعه شیخ محمد رشید الدین و آرامگاه شیخ آذری است .

 

 

معرفی شهرستان