تحقیق درباره روش های مصاحبه

ضرورتي به استدلال نيست كه ما در زندگي روزمره تا چه اندازه با تكنيك هاي مختلف رايج در روشهاي تحقيق، ‌سرو كار داريم و ميتوان بدون اغراق اذعان داشت كه مصاحبه از جمله تكنيك هايي است كه بيشترين استفاده را در زندگي روزمره یمان از آن بهره مي جوييم.كمي تامل نمائيد، هر وقت به اداره اي مراجعه مي نمائيم در مقابل سوالات پي در پي كارمندان اداري قرار مي گيريم. وقتي به پزشك مراجعه مي كنيم بدون اینکه خود متوجه باشيم سوالات گوناگون پزشك خود را با ميل و رغبت جواب مي دهيم. در هنگامي كه قصد استخدام در شركتي را داريم به كرات در مقابل سوالات گوناگون متوليان مجبور به پاسخگويي هستيم. وقتي براي دختر همسايه به سن ازدواج مي رسد به دفعات در معرض سوال محققين مختلف قرار گرفته و نقش پاسخگو را ايفا مي نمائيم و ... مثال هاي بيشماري كه هر روز با آنها سرو كار داريم و حتي به همان ميزان نيز نقش مصاحبه گر را به راحتي – آگاهانه يا نا آگاهانه – بازي مي كنيم. وقتي قصد خريد منزل يا زميني را داريم از بنگاهي گرفته تا افراد ساكن در آن محل را در معرض سوالات خويش قرار داده و كليه اطلاعات ريز و درشت را در آن خصوص جمع آوري مي نمائيم. وقتي براي خواهر يا دختر و يا هر يك از اقواممان خواستگاري پيدا مي شود ماموريت پرس و جو از وضعيت داماد و خانواده ايشان بر عهده ما گذاشته مي شود بدون اينكه بدانيم از تكنيك مصاحبه استفاده مي كنيم و با استفاده از همين تكنيك اطلاعاتي را جمع آوري مي كنيم كه مي تواند مبناي تصميم گيري اعضاي خانواده را فراهم نمايد .

وقتي كمي دقت مي نماييم متوجه گستردگي كاربرد اين تكنيك در زندگي روزمره خودمان مي شويم و مي بينيم كه تا چه اندازه اين تكنيك كاربرد داشته و همه در تعاملات روزانه خويش هم بدان نياز دارند و هم از آن استفاده مي نمايند و به همين جهت است كه روزانه شاهد تولد كتابهايي با عناوين همچون «گفت و گوي موثر»، «اصول مذاكره اصولي»، «مهارت هاي تلفن كردن»، «مديريت ارتباطات» و دهها عنوان مشابه مي گرديم كه براي پاسخگويي به اين نياز اصلي و اساسي انسان مي پردازد.

محمل و بستر و زمينه صحبت كردن با ديگران چيزي جز «زبان» نيست. ابزاري كه همه افراد جامعه از آن بهره مند هستند و هنگاميكه در يك جامعه افراد زبان مشتركي دارند يعني كاملا به ابزار بهره مندي از تعامل نيز برخوردار مي باشند ولي سوال ابتدائي اينست كه آيا هر سوال و جوابي مي تواند در قالب مصاحبه قلمداد گردد؟ آنچه مسلم است اينكه هر سوال و جوابي را نمي توان مصاحبه خواند. درست است كه هر پرس جويي در پي يافتن پاسخ سوالي است و ليكن سوال علمي كه عنوان مصاحبه را دارد با سوالات روزمره تفاوتهاي اساسي دارد اين تفاوتها كدامند؟

1- سوالات مصاحبه هدفمند هستند و مصاحبه گر قبل از اقدام به مصاحبه سوالاتي را بر اساس نيازمندي تحقيق  طراحي كرده و بدنبال يافتن پاسخهاي مناسب براي آن سوالات مي باشد.

2- پرسش هاي علمي بصورت نظام دار آماده سازي شده اند.

3- كسي كه سوال علمي طرح مي نمايد مجهز به دانش كافي در خصوص موضوع مورد مطالعه بوده و نسبت به آن موضوع علم دارند.

4 – در مصاحبه برخلاف پرسشهاي روزمره مصاحبه گر ضمن اينكه  به موضوع تحقيق آگاهي دارد، به ماهيت مصاحبه و روند آن هم  آگاهي دارد.

5-«وجه تمايز اصلي بين پرسش روزمره با پرسش علمي در كنترل كل روند پرسش است»(اتسلندر،‌1371: 92).

با توجه به گسترش و توسعه علوم اجتماعي در چند سال اخير در كشور تحقيقات اجتماعي نيز به انحاء‌ مختلف شيوع پيدا كرده و نهادهاي دولتي و سازمانها غير دولتي در جهت استفاده از دست آوردهاي آن پيشقدم گرديده اند و به ميزان توسعه تحقيقات اجتماعي استفاده از تكنيك هاي نيز گسترش يافته و از ناحيه دانش آموختگان رشته هاي علوم اجتماعي و رفتاري به شيوه هاي گوناگون مورد بهره برداري قرار مي گيرد و در جمع آوري اطلاعات تحقيق از آن استفاده مي شود. به اين جهت آشنايي دانش جويان رشته هاي مذكور با زواياي گوناگون اين تكنيك  اجتناب ناپذير مي نمايد و لازم است به جديت و اهتمام خاص نسبت به فراگيري اين فن اقدام بنمايند.

لازم مي دانم يادآوري نمايم مصاحبه از تكنيك هاي سهل و ممتنع بوده و در بادي امر روشي ساده و راحت و آسان مي باشد ولي تنها كساني اين اعتقاد را مي توانند داشته باشند كه در طول عمرشان حتي يك مورد هم مصاحبه انجام نداده اند وگرنه كساني كه سالها عمر خويش را صرف كسب تجربه در اين وادي گذاشته اند اعتقادي متفاوت داشته و بر پيچيدگيها و ريزه كاريهاي آن بيشتر تاكيد مي نمايند و عموماً افراد ميتدي را از وارد شدن به اين حوزه بدون بهره گيري از افراد با تجربه بر حذر مي دارند.

دانشجويان مي بايست علاوه بر اهتمام در كسب دانش اين تكنيك،‌ در بكارگيري آن در تحقيقات خويش نيز همت بگمارند و پس از كسب تجربه كافي مي توانند لذت استفاده از يك  تكنيك جذاب و كارآمد و موثر را احساس نمايند. تكنيكي كه بي شك هم فن است و هم هنر و كساني در اين وادي مي توانند موفق باشند و از آن در كارهاي تحقيقي خويش استفاده مطلوب بنمايند كه اين تكنيك را خوب شناخته و به كاربردهاي آن اشراف پيدا كرده و بر اساس هدفي كه در تحقيق دارند بتوانند مناسب ترين تكنيك را براي جمع آوري اطلاعات مورد نياز تحقيق بكار بگيرند.

 

 

تعریف مصاحبه:

اولين تعريف موجود از مصاحبه در حوزه علوم اجتماعي در كتاب «زمينه جامعه شناسي» آمده است بر اساس اين تعريف، «مصاحبه ملاقاتي است سنجيده كه بين محقق و فرد يا افراد مورد نظر او صورت مي گيرد و معمولاً‌محقق را به خوبي با وضع فرد يا افراد مطلوب آشنا مي كند» (آريانپور، 1357: 22).

آلن بيرو در كتاب «فرهنگ علوم اجتماعي» تعريف ذيل را براي مصاحبه بيان كرده است: «مصاحبه يكي از صورتهای بررسي اجتماعي است که شامل مبادله اي شفاهي يا گفتگويي در جهت هدفي معين بين يك بررسي كننده با يك يا چند نفر به منظور كسب اطلاعات يا آگاهي هايي چند در زمينه امور، رفتار، عقايد و يا باورهايي كه پاسخگوي هدف معيني هستند و مدير تحقيق با توجه به فرضيه هاي پژوهشي خود تعيين كرده است» (بيرو، 1370 : 192 )

در كتاب «فرهنگ جامعه شناسي مصاحبه به عنوان «يكي از فنون مهم تحقيق در جامعه شناسي تجربي» (آبركرامبي،  1367: 201) در نظر گرفته شده است. نويسندگان كتاب فرهنگ جامعه شناسي مصاحبه را بر اساس انواع آن توضيح داده و از ارائه تعريف در مورد اين مفهوم خودداري كرده اند. آنها مصاحبه را به رسمي و غير رسمي تقسيم مينمايند و ليكن اعتقاد دارند، « مصاحبه يك ارتباط اجتماعي با طرفانه نيست و تصورات پاسخ دهندگان دوباره مصاحبه بسا ممكن است بر پاسخ هايي كه ميدهند اثر بگذارد »(آبركرامبي و ... ،‌1367: 201).

محققان علوم ارتباطي نيز مصاحبه  را با تاكيد بر جنبه «ارزش خبري» تعريف كرده اند. از جمله اين تعاريف مي توان به تعريف سعيدي از مصاحبه اشاره كرد. از نظر وي مصاحبه نوعي ارتباط فكري، عقيدتي اطلاعاتي است كه بين مصاحبه شونده و مخاطبان (مردم) ‌از طريق يك واسطه يا ارتباط دهنده كه همان خبرنگار (مصاحبه كننده) است برقرار مي شود (محسنيان راد ،‌1371:13).

نكته قابل توجه در اين تعريف اشاره به ارتباط فكري،‌ عقيدتي،‌ اطلاعاتي مابين مصاحبه شونده و مردم با واسطه گري مصاحبه كننده يا خبر نگار مي باشد. بر اين اعتقاد خبرنگار كه همان مصاحبه كننده مي باشد به نمايندگي از سوي مخاطبان با اشخاص خاص ارتباط برقرار كرده و نظرات آنها را در خصوص موضوعات مختلف جويا مي گردد. هر چند در حوزه رسانه ها اعم از نوشتاري و يا ديداري و شنيداري اين تعريف را مي توان با اغماض پذيرفت وليكن بايد در نظر داشت كه هميشه  متوليان رسانه ها صرفاً به جهت ارائه اطلاع در خصوص حوزه اي خاص اقدام به برقراري ارتباط با اشخاص خاص نكرده و ليكن هدف از اين ارتباط كه در قالب مصاحبه صورت بگيرد مي تواند به دنبال اهداف ديگري بوده باشد. كه از آن جهت مي توان به القاء مطلبي خاص، انتقال پيام مشخص، تاُثير گذاري بر افكار عمومي و ...... اشاره نمود.

تعريف  معتمد نژاد از مصاحبه مشموليت بيشتري داشته و در آن نيز به جنبه «خبرگيري» تاكيد گرديده است. وي مي گويد «مصاحبه يكي از انواع خبرگيري مستقيم است كه به وسيله آن عقايد و افكار شخصيت هاي مهم جامعه، يا نظرهاي مردم عادي كوچه و بازار را درباره موضوعات مختلف بويژه مسائل روز بدست مي آورند» ( محسنيان راد، 1371 : 13 )

وي نيز به نمايندگي مصاحبه كننده از ناحيه وسايل ارتباط جمعي اشاره كرده و مي گويد: «....... در حقيقت مصاحبه كننده به عنوان نماينده استفاده كنندگان وسايل ارتباط جمعي است كه اميد ملاقات و مذاكره مستقيم با مصاحبه شونده را ندارند، بنابراين مصاحبه كننده به عنوان نماينده آنان درباره مسائل مهم و موضوعاتي كه مايلند بدانند اطلاعات بدست مي آورد» ( محسنيان راد ، 1371 : 13 ).

از كساني كه با اشاره به جنبه خبري مصاحبه، تعريف ارائه كرده اند مي توان به تعريف محسنيان راد اشاره داشت كه به نظر مي رسد نسبت به تعاريف مذكور از  جامعيت  بيشتري برخوردار بوده و فراگيري مطلوب تري داشته باشد. به اعتقاد محسنيان راد «مصاحبه گزارش و حاصلي مهمي است از فراگرد ارتباط ميان دو سوي ارتباط به منظور دستيابي به واقعيتي كه داراي يك يا چند ارزش خبري باشد اين گزارش ضمن آنكه تحت تاُثير ويژگي هاي دوسوي اين فراگرد ارتباطي مي باشد احتمالاً از عوامل درون سازماني و برون سازماني نيز تاثير مي پذيرد» (محسنيان راد 1374 : 20).

از مفاهيم  قابل توجه مورد استفاده در اين تعريف «عوامل درون سازماني» و «برون سازماني» مي باشد كه مراد نويسنده از اين مفاهيم اشاره به تاثير عوامل درون سازماني و برون سازماني بر نحوه انعكاس واقعيات مي باشد. در عوامل درون سازماني(internal) مي توان با اعمال نظر مديريت مؤسسه به صورت آشكار و يا نهان، جامعه پذيري كاركنان مؤسسه خبري با توجه به معيارها و ارزشهاي اجتماعي، سياسي، مذهبي و غيره، اعمال نظر شخصي خبرنگار بر اساس باورها، نگرشها و اعتقادات شخصي او و عوامل ديگر و از عوامل برون سازماني(external) ميتوان به اعمال نفوذ اشخاص حقيقي و حقوقي، دولتي و يا خصوصي مانند صاحبان آگهي، گروههاي فشار سياسي، مذهبي، اقتصادي و خوانندگان روزنامه و ...... اشاره نمود.

اصطلاح ديگري كه در تعريف فوق حائز اهميت بوده و نياز به دقت و توجه بيشتري دارد مفهوم «فراگرد» مي باشد. وقتي عنوان ميگردد مصاحبه «حاصلي است از فراگرد ارتباط ميان دوسوي ارتباط» چه منظوري در نظر است؟ «مقصود از فراگرد همان«process» است. اگر مفهوم فراگرد را براي چيزي بپذيريم وقايع و روابط آنرا پويا، متحرك، هميشه در تغيير مدام خواهيم ديد» ( محسنيان راد ،1372 : 20 ).

آنچه كه در تعريف مصاحبه مد نظر ما مي باشد همانا مصاحبه تحقيقاتي مي باشد شايد اين توضيح نياز به يادآوري نباشد كه در انواع مصاحبه اصول و متدها و شيوه هاي تقريباً يكساني جاري و ساري مي باشد و در كليت در يكسري از ويژگي هاي مشترك كه مي توان از آنها به عنوان اركان مصاحبه نام برد شريك مي باشند. به همين جهت برخي تفاوت هاي موجود در تعاريف برخاسته از اهدافي مي باشد كه تعريف كنندگان با عطف به آن اهداف اقدام به ارائه تعريف از مصاحبه نموده اند و بعضاً مشاهده ميگردد جنبه هايي از آن اهداف در تعريف مصاحبه گنجانده شده است مثل مفهوم «ارزش خبري» كه براي تعريف مصاحبه در حوزه علوم ارتباطات تاكيد ميگردد.

تعريف ديگري كه مي تواند مقصود ما را فراهم ساخته و در حوزه علوم اجتماعي خاصه در تحقيقات اجتماعي نظر ما را تامين نمايد تعريف كانل و كان مي باشد. كانل و كان مصاحبه تحقيقاتي را به شكل زير تعريف مي نمايند «يك گفتگوي دو نفره كه از سوي مصاحبه گر جهت كسب اطلاعات مربوط به پژوهش آغاز ميگردد و توسط وي بر موضوعات متمركز مي شود كه او براي دستيابي به هدفهاي تحقيقي كه شامل توصيف، پيش بيني يا توضيح منظم است به آنها نياز دارد» ( دلاور، 1374: 154 ).

اين تعريف عليرغم داشتن نكات قوت و مثبت فراوان  بدليل تاكيد بر وجه «دو نفره» برخي انواع مصاحبه را از دايره تعريف حذف نموده و از مشموليت و كليت آن كاسته مي شود. در صورتيكه اين ضعف تعريف را ناديده بگيريم شايد بتوان اذعان داشت كه از تعاريف خوب و مؤثر و معطوف به هدف در تحقيقات اجتماعي مي باشد.

دكتر رفيع پور درتعريف مصاحبه بيان ميدارد كه در مصاحبه «محقق طي برنامه اي مشخص و به وسيله سئوالات مشخص، در پي سنجش هدف هائي كم و بيش مشخص مي باشد» (رفيع پور 1370: 297).  

تعريف فوق با وجود سادگي و موجز بودن بنظر ميرسد از جامعيت كافي برخوردار بوده و شامل انواع مصاحبه مي گردد و در ضمن نقاط ضعف تعاريف ديگر را پوشش ميدهد. با اين حال هر چند تعريف فوق براي افراد مبتدي مي تواند شبهاتي را ببار داشته و آنها را دچار سردرگمي نمايد ليكن براي افراد مطلع در حوزه هاي علوم اجتماعي و رفتاري مي تواند راهگشا بوده و در قبول تعريف فوق اجماع نسبي را به دنبال داشته باشد.

هرچند ناگفته پيداست كه اين تعريف ميتواند در خصوص پرسشنامه نيز صدق داشته باشد و بدون ذكر عنوان مصاحبه در تعريف فوق براحتي ميتوان موضوعيت آنرا براي پرسشنامه نيز تسري داد ولي به جهت اينكه پرسشنامه و مصاحبه هر دو هدف واحدي را دنبال كرده و در مرحله جمع آوري اطلاعات جزو تكنيك هاي مورد استفاده قلمداد مي شوند با اين حال در عين داشتن هدفي واحد تمايزاتي نيز با همديگر دارند.

تعريف مذكور جامع مي باشد ولي مانع نبوده و حوزه مفهومي خويش را حداقل از  پرسشنامه جدا نمي سازد.

نگارنده با تكيه بر تعاريف ذكر شده در منابع مختلف، تعريف زير را براي مصاحبه طرح مي نمايم كه ضمن داشتن تمامي وجوه ذكر شده در تعاريف مختلف براي مصاحبه نقاط ضعف آن نيز بر طرف گرديده و به نظر مي رسد ضمن برخورداري از شموليت و جامعيت حد و مرز آن با ساير مفاهيم نزديك از قبيل پرسشنامه نيز مشخص گرديده است. در نوشتار حاضر مصاحبه عبارت است از «پرس و جويي شفاهي كه از جانب محقق و يا محققاني  جهت كسب اطلاعاتي مشخص با طرح سئوالاتي هدفمند از فرد يا افرادي خاص طي برنامه اي از پيش طراحي شده براي رسيدن به هدف هايي كم و بيش مشخص صورت مي گيرد». 

مراحل تدوين و اجراي تحقيق با روش مصاحبه :

نويسندگان كتاب «روشهاي تحقيق كمّي و كيفي در علوم تربيتي و روان شناسي» مراحل هشت گانه اي را براي بكار بستن مصاحبه در نظر گرفته اند كه با توجه اهميت  اين مراحل ضمن ذكر مراحل مذكور توضيحات مختصري نيز در باب هر كدام از آنها داده مي شود. آن مراحل عبارتند از:

1- تبيين نمودن هدف تحقيق

2- انتخاب نمونه

3- طراحي نمودن شيوه و ساختار مصاحبه

4- تدوين سئوالات مصاحبه

5- انتخاب و آموزش مصاحبه گران

6- انجام يك تحقيق مقدماتي

7- انجام مصاحبه هاي اصلي

8- تجزيه و تحليل داده هاي بدست آمده

مرحله اول: تبيين هدف مصاحبه :

«اولين مرحله در تحقيق  كه از مصاحبه براي جمع آوري اطلاعات استفاده شده تبيين هدف تحقيق است. هدف تحقيق ماهيت مصاحبه را مشخص خواهد نمود زيرا اهداف متفاوت، تعيين كننده سطوح مختلف انسجام و سازماندهي در مصاحبه، انواع سئوالات مصاحبه و مهارت مصاحبه كننده است» (گال و ديگران، 1386 : 524 ).

محقق در مر حله اول مي بايست اهداف تحقيق را بصورت شفاف و روشن و واقع بينانه تبيين و ترسيم نمايد تا بر اساس آن اهداف بتواند از متناسب ترين نوع مصاحبه براي رسيدن به اهداف خويش  بهره مند گردد و هر اندازه اين اهداف براي محقق روشن تر شود به همان اندازه موفقيت او را در كسب نتيجه تضمين خواهد نمود.

بعنوان مثال نوع مصاحبه اي كه با افراد صاحب نظر در رشته اي خاص صورت ميگيرد با نوع مصاحبه با افراد عادي و ناهمگون تفاوت ماهوي داشته و طبعاً مصاحبه گران حرفه اي براي هركدام از اقشار مختلف مردم و به تناسب نوع هدفي كه در تحقيق به دنبال آن هستند از انواع مختلف مصاحبه نيز بهره برده و رسيدن به هدف پژوهشي خويش را تسهيل مي بخشند.  

مرحله دوم: انتخاب نمونه:

در اين مرحله مصاحبه گر بر مبناي يكي از فنون نمونه گيري جامعه آماري خويش را انتخاب كرده و متناسب با جامعه آماري خويش و با عطف نظر به هدف تحقيق مي تواند از مصاحبه انفرادي و يا مصاحبه گروهي استفاده نمايد. مرحله انتخاب نمونه از مراحل بسيار حساس و با اهميت تحقيق بوده و در صورت بروز هر گونه اشتباه–عمدي و سهوي– در كل نتايج تحقيق تاثير داشته و هر چند محقق در مراحل مختلف بعدي بخواهد تلاش نمايد تمام اصول و اسلوب هاي علمي را مراعات كرده و ضوابط حاكم بر روش هاي علمي را مد نظر داشته باشد باز نخواهد توانست به نتيجه مطلوب دست يابد چرا كه وقتي جامعه آماري مورد مطالعه برآيندي از جامعه واقعي نبوده و مشخصات و ويژگيهاي آن جامعه را نداشته باشد طبعاً و لاجرم نتايج بدست آمده از آن تحقيق نيز نمي تواند قابل تعميم به كل جامعه مورد مطالعه و يا ساير جوامع مشابه گردد. پس اين مرحله از تحقيق مي بايست با حساسيت ويژه اي دنبال گرديده و محقق با وقت و وسواس و حوصله بيشتري نسبت به انتخاب نمونه اقدام بنمايد.

 مرحله سوم : طراحي شكل و ساختار نمونه :

با عنايت به اينكه مصاحبه هاي كمّي و كيفي در تحقيقات اجتماعي داراي تفاوت هايي مي باشند، به همين جهت طراحي شكل و ساختار مصاحبه در اين دو گونه تحقيق ذكر شده نيز بالاجبار متفاوت خواهد بود. بعنوان مثال «در تحقيقات كمي مصاحبه عموماً منسجم و سازماندهي شده است كه همه پاسخ دهندگان در معرض تجارب يكسان قرار مي گيرند بنابراين، مطالب آغازين سئوالات مصاحبه و اختيارات نهايي مصاحبه گر بايد بدقت از قبل مشخص شده باشد، اطمينان حاصل شود كه داده هاي بدست آمده از افراد مي تواند به طور معناداري مقايسه شود اما در تحقيقات كيفي، مصاحبه از نظر شكل و ساختار كاملاً منسجم و سازمان يافته نيست، اين بدين منظور است كه هدف محقق كمك نمودن به مصاحبه شوندگان است كه ديدگاههاي خودشان را در مورد موضوع مربوط، با داده ها و عبارات خودشان ابراز كنند» (گال و ديگران،1386 : 529 ).

به همين جهت لازم است تا محقق بر اساس نوع تحقيق اقدام به طراحي شكل و ساختار مصاحبه بنمايد. تصور كنيد محقق در پي آن است تا عوامل تاُثير گذار بر گرايش جوانان به مواد مخدر را مشخص نمايد و اين محقق در مراحل قبل تحقيق ممكن است به نقش دوستان، خانواده، همكلاسيها و ..... در گرايش جوانان به مواد مخدر رسيده باشد و به همين دليل محقق مي تواند سئوالاتي در مورد هر كدام از اين عوامل تاُثير گذار اجتماعي تدوين كرده و براي مصاحبه شوندگان مطرح نمايد براي مثال «آيا دوستان شما در گرايشتان به مواد مخدر تاثير داشته اند؟» در حاليكه اگر تحقيق مبتني بر روش كيفي بوده باشد محقق بدنبال طرح هيچ متغير از پيش تعيين شده اي نبوده و دامنه سئوالات گسترده تر بوده باشد و سئوال مشابه «چه كساني در گرايش شما به مواد مخدر تاثير گذار بودند؟» از ناحيه محقق مطرح گردد. پس بدليل تفاوت در انسجام و سازماندهي  و همچنين تفاوت در تعيين قبلي متغيرها در تحقيقات كمي وكيفي شكل طراحي و ساختار مصاحبه با همديگر متفاوت بوده و محقق لازم است با توجه به نوع تحقيق در دست اجرا از لحاظ كمي و يا كيفي بودن اقدام به طراحي شكل و ساختار مصاحبه نمايد.

 مرحله چهارم: تدوين سئوالات :  

«اينكه سئوالات بايد قبل از انجام مصاحبه يا در خلال انجام آن تدوين شود اساساً بستگي به نوع مصاحبه دارد. مصاحبه بدون سازمان در تحقيقات كمي مصاحبه به شيوه گفتگوهاي غير رسمي در تحقيقات كيفي از انواعي هستند كه سئوالات آنها در همان زمان انجام مصاحبه تدوين مي يابد اين سئوالات بر مبناي طرح كلي تحقيق و اطلاعات مصاحبه گر از ويژگيهاي پاسخ دهندگان از قبيل ميزان تحرك و پر حرفي مصاحبه شونده و تواناييهاي هوشي وي تدوين مي شود. ساير انواع مصاحبه ها استفاده بيشتري از سئوالات بسته و باز از نوع تدوين شده مي كنند» ( گال و ديگران، 1386: 537).

مصاحبه گران حرفه اي بسته به نوع مصاحبه و روش تحقيق خويش اقدام به طراحي و تدوين سئوالات مينمايند و براساس برنامه از پيش تعيين شده اقدام به اجراي مراحل مختلف مصاحبه مي نمايند. بعضاً به نظر ميرسد سئوالات باز در تحقيقات كيفي و حتي در تحقيقات كمي نياز چنداني به تدوين نداشته و مصاحبه گر در طول مصاحبه آزاد است هر گونه سئوالي از مصاحبه شونده داشته باشد در حاليكه اين برداشت كاملاً اشتباه بوده و به هيچ عنوان صحت ندارد. «تدوين سئوالات خوب در مصاحبه هايي كه بغايت بدون سازمان هستند بستگي به توانايي مصاحبه در انديشيدن بدون نياز به كمك ديگران در خلال انجام مصاحبه دارد» (گال و ديگران،1386: 537). و حتي در  مصاحبه هايي كه ميزان انسجام و ساختار آن بيشتر است ضرورت تدوين راهنمايي مصاحبه(interviewguide) احساس مي گردد بنا به تاكيد گال و ..... اينگونه مصاحبه ها « زماني به نحو احسن انجام مي شود كه يك راهنماي مصاحبه تدوين گردد» (گال و ديگران، 1386: 537) . 

مرحله پنجم : انتخاب و آموزش مصاحبه گران

محققاني كه در فرايند تحقيق نياز به استفاده از تعداد بيشتري مصاحبه گر براي جمع آوري اطلاعات ميباشند لازم است به مسائل ذيل توجه داشته باشند.

1 ) تعداد مصاحبه گران: محقق بايد برآورد نمايد كه در فرايند تحقيق به چه ميزان مصاحبه گر نياز دارد و حتي لازم است اتفاقات خاص احتمالي در اجراي تحقيق را نيز مد نظر داشته و در صورتيكه بنا به هر دليل مصاحبه گر از ادامه همكاري سر باز زد بتوان مصاحبه گر آموزش ديده اي را جايگزين وي كرده و از ايجاد اختلال در اجراي تحقيق پيش گيري نمود.

2 ) رعايت تناسب ميان مصاحبه گر و مصاحبه شونده:

«شواهدي وجود دارد كه نشان دهندۀ اين مطلب است كه تناسب مصاحبه گرها با مصاحبه شونده گان به لحاظ طبقۀ اجتماعي، نژاد، سن و جنس احتمالاً نتايج معتبرتري براي مصاحبه بدست مي آورد.» (گال و ديگران، 1386: 541).

اين موضوع مخصوصاً در جامعه ايران از اهميت خاصي برخوردار بوده و توجه به آن ضرورت تام دارد. وجود ويژگي هاي فرهنگي متفاوت، رايج بودن ارزشهاي ديني در سطوح مختلف اجتماعي، تفاوت هاي طبقاتي گوناگون و ..... باعث ميگردد كه محققان ايراني به جنبه تناسب مابين مصاحبه گر و مصاحبه شونده دقت و توجه بيشتري داشته باشند و همچنين به تابوهاي موجود در سطح جامعه با حساسيت مضاعفي عنايت بنمايند. براي مثال در تحقيقات اجتماعي معطوف به روابط خانوادگي از زنان روستايي، كسب اطلاعات مورد نياز نه تنها از جانب مصاحبه گران مرد بي اطلاع از فرهنگ رايج غير ممكن مي باشد بلكه كسب اين اطلاعات از ناحيه مصاحبه گران زن نيز با دشواري ميسر ميگردد و لازم است تا مصاحبه گران زن نيز با كسب آموزشهاي لازم و فراگيري مهارت هاي خاص و آشنا شدن به فرهنگ جامعه مورد مطالعه بتوانند در كسب اطلاعات مورد نياز توفيق حاصل بنمايند.

 3 ) توجه به توانمندي مصاحبه گران در برقراري ارتباط مثبت:

مصاحبه گر تنها زماني مي تواند در انجام مصاحبه توفيق حاصل نمايد كه از ناحيه مصاحبه شوندگان پذيرفته شده و بتواند اعتماد مصاحبه شوندگان را جلب نمايد. با توجه به اينكه براي جلب اعتماد مصاحبه شوندگان فرصت زمان زيادي در اختيار مصاحبه گران وجود ندارد تا بتوانند زمينه هاي جلب اعتماد در مصاحبه شوندگان را ايجاد نمايند موفقيت تنها حاصل كساني مي شود كه داراي اين استعداد بوده و مهارتهاي لازم و كافي را براي ايجاد ارتباط سريع با مصاحبه شوندگان را كسب نموده باشند. اگرچه توانايي برقراري ارتباط مثبت تا حدودي ذاتي بوده و از اين لحاظ اشخاص متفاوت داراي توانمنديهاي متفاوتي ميباشند ليكن با آموزشهاي مختلف و رايج و تمرين و ممارست امكان كسب توانمنديهاي لازم جهت برقراري ارتباط مثبت ميسر بوده و اكتساب آن ويژگيها خارج از دسترس نمي باشد. پس از انتخاب مصاحبه گران نوبت به آموزش آنها مي رسد. محقق بايد بر اساس اهداف و نوع تحقيق به آموزش مصاحبه گران مبادرت بنمايد.

«آموزش مورد نياز بستگي به عمق مصاحبه ها و ميزان ساختار مصاحبه دارد (گال و ديگران، 1386: 542).

«آموزش معمولاً در دو مرحله انجام مي پذيرد. در اولين مرحله كارآموزان راههاي مصاحبه را مطالعه ميكنند در مورد شرايط مصاحبه و مواردي از قبيل امكانات مورد نياز، كنترل هاي ضروري و محفوظ نگه داشتن اطلاعات و موضوعي كه بايد در مورد آن تحقيق شود مطالبي مي آموزند ... در مرحله دوم آموزش فراگيران بايد مصاحبه هاي تمريني انجام دهند و بازخوردهاي اصلاحي دريافت كنند. اين عمل بايد تا آنجا ادامه يابد كه عملكرد آنان از لحاظ ساختار، عينيت و پايايي به حد استاندارد مورد انتظار برسد» (گال و ديگران 1386: 3 – 542).

 مرحله ششم: انجام مصاحبه مقدماتي

انجام مصاحبه هاي مقدماتي از اهميت بالايي برخوردار است و مي تواند از امكان سوءگيري داده هاي مصاحبه جلوگيري بنمايد. در مرحله انجام مصاحبه هاي مقدماتي است كه محققان مي توانند مصاحبه گران را مورد ارزيابي قرار داده و نتايج آموزشهاي داده شده را بررسي و مورد توجه قرار بدهند و اگر در خلال مصاحبه هاي مقدماتي به مواردي برخورد كردند كه نياز به تجديد نظر در توجيه مصاحبه گران بود قبل از اجراي مصاحبه اصلي اين اقدام صورت بگيرد. چرا كه در حين اجراي مصاحبه اصلي فرصت جبران اشتباه ميسر نبوده و داده هاي كسب شده مي تواند در نتايج تحقيق تاثير نامطلوبي داشته باشد.

پس «محقق در خلال انجام مصاحبه هاي مقدماتي بايد نسبت به موارد ذيل هشيار باشد: مشكلات مربوط به ايجاد رابطه بين مصاحبه گر و مصاحبه شونده، شواهدي كه گوياي ناكافي بودن انگيزه مصاحبه شوندگان براي شركت در مصاحبه باشد و ساير نشانه ها كه بيانگر ضرورت بازنويسي سئوالات مصاحبه يا بازنگري مراحل و روند مصاحبه باشد» ( گال و ديگران، 1386: 544).

در اين مرحله است كه محقق روشهاي ضبط و ثبت داده ها را مورد بررسي قرار داده تا مشخص گردد چه ميزان از اطلاعات مكتسبه ضبط و ثبت مي گردد و اينكه با كدام روش مصاحبه گران بهتر و راحت تر ميتوانند با مصاحبه شوندگان رابطه ايجاد كنند.

بايد محققان توجه داشته باشند كه «ضبط مصاحبه هاي آزمايشي و مقدماتي روي نوار ضبط صوت اهميت دارد حتي اگر قرار نباشد كه مصاحبه هاي اصلي تحقيق روي نوار ضبط شوند. با گوش نمودن نوار ضبط شده، مصاحبه گرها مي توانند نسبت به چگونگي طرح سئوالات توسط خودشان بصيرت پيدا كنند و از مشكلاتي كه در خلال مصاحبه روي داده و مصاحبه گرها از آن گريخته اند آگاه شوند» (گال و ديگران، 1386 : 545 ).

 مرحله هفتم : انجام مصاحبه

تمام مراحل پيشين صورت گرفته صرفاً به خاطر اجراي خوب اين مرحله (مصاحبه) انجام مي پذيرد. انجام مصاحبه نيز براي خودش اصول، ريشه و چارچوبي دارد و محققان مختلف براي اجراي مناسب اين مرحله توصيه هاي مختلفي را ارائه داده اند تا نتايج كسب شده در مرحله اجراي مصاحبه از اعتبار بالايي برخوردار بوده باشد. گال و همكارانش توصيه هاي مهم و كاربردي براي مصاحبه گران ارائه نموده اند كه اين توصيه ها هم براي مصاحبه هايي كه در تحقيق كيفي انجام مي گيرد قابليت اجرا داشته و هم براي مصاحبه هاي تحقيقهاي كمّي كاربرد دارد. اين توصيه عبارتند از:

1 – پيش از شروع مصاحبه پاسخ دهندگان را از محرمانه بودن كامل پاسخهايشان مطمئن نماييد و اگر لازم باشد روشي را كه براي محرمانه ماندن اطلاعات اتخاذ نموده ايد توضيح دهيد.

2 – با مشغول نمودن مصاحبه شونده در يك مكالمه كوتاه غير رسمي و روزمره، قبل از شروع مصاحبه با مصاحبه شونده رابطه اي دوستانه و خودماني برقرار نماييد.

3 – سئوالات پيچيده يا جدل برانگيز را در قسمت آخر مصاحبه و پس از برقراري رابطه دوستانه با مصاحبه شونده مطرح نماييد.

4 – فوايد بالقوه تحقيق مورد نظر را براي پاسخ دهندگان توضيح دهيد.

5 – مصاحبه گر بايد كمتر از مصاحبه شونده صحبت كند. بعنوان يك قانون، هر چه مصاحبه گر كمتر صحبت كند اطلاعات بيشتري حاصل مي شود.

6 – سئوالات را با زباني كه براي پاسخ دهندگان واضح و معنادار باشد مطرح نماييد.

7 – سئوالاتي بپرسيد كه فقط از يك مطلب واحد باشد.

8 – هنگام نگارش سئوالات، چارچوب و محدوده اي را كه شما مي خواهيد پاسخ دهندگان براي پاسخ دادن در نظر بگيرند، مشخص نماييد.

9 – در صورت لزوم از عبارات موشكافانه ساده استفاده كنيد، براي مثال: «آيا مي توانيد كمي بيشتر در مورد آن صحبت كنيد.»

10 – از تكذيب نمودن گفته هاي مصاحبه شونده يا آزمودن صحت گفته هاي او با شگردهاي مختلف در خلال مصاحبه، پرهيز نماييد.

11– آنها را با اشاره جهت دهي ننماييد. خواه با ارائه يك اظهار نظر، لحن گفتار يا علامت هاي غير گفتاري مانند سرجنباندن در هنگامي كه پاسخهاي موردانتظار يا مرجح شما به يك سئوال داده مي شود.

12 – اگر به نظر ميرسد مصاحبه شونده يك موضوع خاص مطرح شده در مصاحبه را تهديد كننده مي بيند، موضوع ديگري را مطرح كنيد و تلاش نماييد مجدداً با عبارات و واژه هاي متفاوت به همان موضوع اوليه برگرديد.

13 – زماني كه سئوالات حساس يا تهديد كننده مطرح مي نماييد، از مصاحبه شونده بخواهيد كه نظر يا رفتار دوستانش و نيز رفتار يا نظرات خود را بيان نمايد.

14 – پشت سرهم تعداد زيادي سئوال بسته نپرسيد.

15 – موضوعات مورد بحث در مصاحبه را خيلي زياد تغيير ندهيد (از اين شاخه به آن شاخه نپريد)

16 – از پرسيدن سئوالات جهت دهنده پرهيز نماييد. براي مثال به جاي اينكه بپرسيد: «آيا موافق كمك هاي دولت مركزي به تعليم و تربيت هستيد؟» بپرسيد: «ديدگاه شما در مورد كمك هاي دولت مركزي به تعليم و تربيت چيست؟» البته بعضي مواقع يك سئوال جهت دهنده ممكن است پرسيده شود تا نوع خاصي اطلاعات از پاسخ دهنده دريافت گردد. (گال و ديگران، 1386: 5-544)

  انواع مصاحبه

يكي از بحث هاي پردامنه در موضوع مصاحبه تقسيم بندي آن به انواع و اقسام مختلف است. شايد كمتر نويسنده اي در حوزه علوم اجتماعي پيدا شود كه در تقسيم بندي مصاحبه حداقل تشابه ظاهري تقسيم بندي اسلاف خويش را مراعات نموده باشد. هر چند روح حاكم بر انواع تقسيم بندي هاي مختلف يكي بوده و متناسب با اهداف مصاحبه تقسيم بندي هاي مختلفي صورت مي گيرد ولي باز تاكيد مي گردد عليرغم تعدد در تقسيم بندي ها مشتركاتي در همه آنها مي توان پيدا كرد و به عبارت ديگر همه آنها را دريك تقسيم بندي كلي تري مي توان آورد.

در مبحث حاضر به تقسيم بندي هاي مختلفي كه از مصاحبه صورت گرفته است اشاره مي گردد و در نهايت پس از توافق با يك تقسيم بندي متناسب نسبت به تعريف و توضيح اقسام ذكر شده مصاحبه اقدام ميگردد.

دئوبالوبي مصاحبه را به دو صورت تقسيم بندي كرده است، شكل اول مصاحبه را به مصاحبه فردي يا گروهي تقسيم بندي كرده و در شكل دوم انواع مصاحبه را به مصاحبه باساختار يا منسجم و مصاحبه بي ساختار يا آزاد تقسيم كرده است.

در كتاب روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي انواع مصاحبه به چهار رشته زير تقسيم بندي شده است:

1 – مصاحبه هاي باز و نيمه باز و بسته

2 – مصاحبه هاي كانوني

3 – مصاحبه هاي متناوب

4 – مصاحبه هاي ساخت يافته

در همين كتاب ضمن تاكيد به تقسيم بندي هاي مختلف صورت گرفته به تقسيم بندي ديگري نيز اشاره مي گردد كه در اين تقسيم بندي مصاحبه به انواع 1- مصاحبه تحقيقي 2– مصاحبه درماني 3– مصاحبه براي سنجش توانايي ها تقسيم گرديده است.

در تقسيم بندي ديگري مصاحبه به انواع شفاهي و كتبي تقسيم گرديده و در ادامه مصاحبه شفاهي به انواع 1- عميق (كيفي) 2– استاندارديزه 3- استاندارديزه تقسيم بندي گرديده است. (رفيع پور، 1370 : 391 ) 

اين تقسيم بندي در عين اختصار تقريباً انواع مختلف مصاحبه را كه متخصصان علوم اجتماعي در تقسيم بندي هاي خويش آورده اند را شامل مي شود.

از تقسيم بندي هاي جالب توجه تقسيم بندي اووه فليك مي باشد كه انواع مصاحبه را به مصاحبه متمركز، نيمه استاندارد، مسئله محور، مصاحبه با متخصصان و مصاحبه قوم نگارانه تقسيم كرده است. ضمن اينكه در تقسيم بندي ايشان علاوه بر انواع مذكور مصاحبه،‌ مصاحبه روايي، مصاحبه اپيزوريك، مصاحبه هاي گروهي نيز به چشم مي خورد. در نوشته حاضر بدون تاكيد بر تقسيم بندي خاص، تلاش مي گردد به انواعي اشاره گردد كه در عين اختصار همه انواع مصاحبه را نيز شامل گردد.

تاكيد ميگردد كه تقسيم بندي مصاحبه به انواع مختلف بر اساس اهداف و علايق و جهت گيريهاي محققان صورت گرفته و همين ويژگيها منتج به ظهور انواع مختلف مصاحبه گرديده است و به همين جهت امكان دارد خوانندگان به انواع ديگري از مصاحبه در متون مختلف برخورد نمايند كه در نوشته حاضر ذكر نگرديده است. كه عدم قيد انواع مذكور دليل بر بي توجهي نگارنده به آنها نبوده و يا دليل بر بي اهميت بودن و يا بلا استفاده بودن آنها نمي باشد. هرچند سعي شده است به انواع مختلف مصاحبه كه در متون علوم اجتماعي رايج بوده و ذكر شده است حتماً اشاره بشود و ليكن گستردگي كتب موجود و تعدد نظرات و عدم اجماع در بين متخصصان است و ..... احتمال وجود انواع ديگر را نيز امكان پذير مي سازد.  

چرا مصاحبه انواع مختلف دارد؟

قبل از ذكر به انواع مختلف مصاحبه ذكر اين نكته لازم مي نمايد كه اشاره شود در تقسيم بندي هاي موجود از مصاحبه تقسيم هاي دوگانه مصاحبه با ساختار و بي ساختار و يا استاندارد و غير استاندارد و در برخي از متون تقسيم بندي سه گانه با ذكر استاندارد و نيمه استاندارد و غيراستاندارد بيشتر مورد توافق بوده و عموماً مورد اشاره محققان و انديشمندان قرار گرفته است و ليكن برخي از محققان براي هركدام از طبقات مذكور زير مجموعه هايي نيز در نظر گرفته اند كه در ذكر اين زير شاخه ها كمتر توافق وجود داشته و تفاوت در انواع را شاهد مي باشيم جالب اينكه در تقسيم بندي هاي موجود كمتر شاهد اختلاف ابراز شده مي باشيم. چرا كه تقسيم بندي هاي مختلف اخلالي در مراحل تحقيق و ..... ايجاد نكرده و همچنان كه قبلاً اشاره شده است صرفاً مبتني بر علايق و جهت گيريهاي محققان ميباشد آنچه كه در موضوع مصاحبه اهميت بيشتري داشته و دارد استفاده صحيح از انواع مختلف آن در پروسه تحقيق مي باشد كه اگر متناسب با اهداف تحقيق درست و بجا و اصولي بكار گرفته شود قطعاً در نتايج تحقيق نيز تاثير گذار خواهد بود.

 محقق بايد با توجه به فرضيات تحقيق و روش انتخابي در اجراي تحقيق بتواند تشخيص دهد چه نوع از مصاحبه در جمع آوري اطلاعات مورد نياز ايشان بهتر جوابگو بوده و بيشتر كارايي دارد.

انواع مصاحبه هايي كه در اين نوشته به توضيح آنها پرداخته خواهد شد عبارتند از :

1 – مصاحبه باز

2 – مصاحبه نيمه استاندارد

3 – مصاحبه با متخصصان

4 – مصاحبه استاندارد

5 – مصاحبه هاي گروهي  

 1 – مصاحبه باز:

 اين نوع از مصاحبه به نامهاي مصاحبه هاي«عميق»، «غير استاندارد»، «ژرفانگر»، «بي ساختار» و «آزاد» نيز شناخته شده است.

«پرسشگر در بيان پرسشها و پاسخگو در طرح آن آزادي كامل دارند، يعني پرسشگر آنچه را كه به نظرش ضروري مي رسد مطرح مي كند و در طرح سئوال خود هيچگونه محدوديتي احساس نمي نمايد و پاسخگو در جواب دادن به سئوالها آزادي كامل دارد. پرسشگر چنين مصاحبه اي مي تواند ايده هاي خود را در هر پرسش كلامي قرار دهد و سئوالهاي خود را با هر عبارت كه كامل باشد مطرح نمايد و پاسخگو نيز مي تواند جواب خود را به هر صورت كه مايل باشد و در هر لفظي كه دوست داشته باشد بيان دارد.» (ساروخاني، 1373 : 214).

پس در اين نوع از مصاحبه «دست پژوهشگر يا پرسشگر باز است كه:

 اولاً- درباره نكته مورد نظر خود با سئوالات پي در پي آنقدر كنجكاوي نموده و عمق آنرا دنبال نمايد كه به نظرش لازم مي رسد.

ثانياً -  ترتيب سئوالات و يا نكات را به دلخواه و نظر خود تغيير دهد.

ثالثاً - از هر شخص مطلع سئوالات متعددي را جويا شود» (رفيع پور، 1370: 305).

مصاحبه باز در مواردي قبل از تحقيق اصلي انجام گرفته و محقق را در اشراف بر موضوع تحقيق و روشن ساختن زواياي مختلف مسئله ياري مي كند تحقيق در اين مرحله «با مطالعه كتب و نشريات مختلف و سئوالات و نكات گوناگون درباره ساخت مسئله و موضوع مورد نظر و عوامل مؤثر و روابط علت و معلول بين آنها در جامعه خاص مورد مطالعه در ذهن پژوهشگر به وجود خواهد آمد» (رفيع پور،1370: 304).

اين نوع از مصاحبه كاربردهاي مختلف در تحقيقات اجتماعي داشته و طبيعي است كه اجراي آن بر خلاف تصور عامه چندان راحت نبوده و نياز به تجربه و توانمنديهاي خاص در مراحل اجراي آن وجود دارد و افراد مبتدي در بكارگيري آن حتماً دچار مشكلات خواهند شد و به همين جهت توصيه ميگردد در صورت استفاده از آن حتماً از مشاورت اساتيد با تجربه استفاده شده و اين مرحله از تحقيق حتماً تحت نظر آنها صورت بگيرد چرا كه بي دقتي در اين مرحله از تحقيق، در نتايج آن نيز تاُثير گذار خواهد شد.

 2 – مصاحبه نيمه باز يا نيمه استاندارد 

«همانطوركه از نام آن بر مي­آيد در مصاحبه نيمه باز، طرفين يعني پرسشگر و جوابگو، محدوديت هايي احساس مي كنند، يعني پرسشگر بايد صرفاً موضوع هاي معيني را مطرح كند و فقط در خصوص آنها جواب دريافت دارد. پاسخگو نيز نمي تواند احساس و عقيده خود را آنطوري كه ترجيح مي دهد در كمال آزادي ابراز كند. در اين مصاحبه پرسشگر و پاسخگو هيچيك آزادي كاملي را كه در مصاحبه آزاد از آن مي توانند برخوردار گردند ندارند» (ساروخاني، 1373: 214).

در اين نوع مصاحبه دست مصاحبه گر بسته نيست و مي تواند طبق ظوابط و ملاك هايي در مصاحبه تغييراتي را ايجاد نمايد. چرا كه معمولاً اين مصاحبه زماني صورت مي گيرد كه سئوالات هنوز به آن ساختار منظم نرسيده و هنوز زواياي مختلف موضوع تحقيق براي محقق كاملاً آشكار نشده است و محقق براينكه بتواند به روايي سئوالات طراحي شده پي ببرد لازم دارد تا در اين گونه مصاحبه هايي دلالت سئوالات را با اهداف تحقيق ارزيابي نمايد و اينجاست كه در مصاحبه هايي با مصاحبه گران مختلف اقدام به طرح سئوالات تحقيق نموده و اگر ايراد و ابهامي در سئوالات بود بر بر اساس معيارهاي خاص، محقق آزاد است آنها را طوري تغيير دهد كه براي مصاحبه شونده قابل فهم بوده باشد پس در مصاحبه نيمه استاندارد «در صورتيكه متن سوالي براي  پاسخگويي نامفهوم باشد، پرسشگر مجاز است كه متن سئوال را طوري تغيير دهد تا براي پاسخگو قابل فهم شود. مشروط بر اينكه متن جديد را بالاي سئوال مربوط يادداشت نمايد تا هنگام تصحيح پرسشنامه و تهيه پرسشنامه جديد و دقيق تر محقق بداند در چه مواردي در كدام محل تحقيق با چه نوع پاسخگوياني، چه سئوالاتي براي پاسخگويان نا مفهوم بوده و با چه جمله بندي بهتر قابل فهم مي باشد» (رفيع پور، 1370: 305).

 ترتيب سئوالات در روند مصاحبه تاثير گذار مي باشد و اگر سئوالات با روال منطقي طراحي شده باشد به نحوي كه رشته افكار پاسخگو از بين نرود طبيعي است كه مصاحبه گر مي تواند اطلاعات بيشتري را كسب نمايد ولي اگر نحوه ترتيب سئوالات مانع رواني سير مصاحبه گرديده و مصاحبه شونده را دچار تشتت و آشفتگي فكري نمايد و به اصطلاح «از اين شاخه به آن شاخه پريدن» باشد ضمن صرف وقت و انرژي زياد از مصاحبه گر و مصاحبه شونده در كسب اطلاعات مورد نظر نيز خلل ايجاد مي نمايد. به همين جهت اگر ضرورت احساس گردد «پرسشگر مي تواند ترتيب سئوالات را تغيير داده و آنرا با رشته سخن و فكر پاسخگو تطبيق دهد» (رفيع پور، 1370: 306). 

3 – مصاحبه استاندارد:

«درمصاحبه بسته يا محدود نه تنها موضوعاتي كه پرسشگر بايد مطرح كند از قبل معين شده اند بلكه اين موضوعات به طور دقيق رده بندي گرديده اند پرسشگرناچار است هريك از موضوعات را در جاي خود طرح كند و هيچ يك را به سليقه خود بر ديگري مقدم نداند. علاوه بر اين در مصاحبه هاي محدود پرسشها از قبل در قالب كلمات معيني قرار مي گيرند پرسشگر محدود است هر پرسش را با كلماتي مخصوص و يكسان طرح كند و از پاسخگو بخواهد كه هر يك از سئوالها را به طور دقيق و مختصر پاسخ گويد. اين نوع مصاحبه داراي برنامه اي ساخت يافته است» (ساروخاني،73: 5-214).

در اين مصاحبه «پاسخگو يا موظف است كه فقط از بين پاسخ هاي از پيش تعيين شده يكي يا بيشتر را انتخاب نمايد و يا پرسشگر پاسخ پاسخگو را در يكي از طبقات جوابهاي پيش بيني شده (با زدن علامت) جاي مي دهد» (رفيع پور، 1370: 307).

برخلاف مصاحبه هاي باز يا نيمه استاندارد كه دست محقق جهت تغيير در سئوالات و ترتيب آنها و يا تفهيم سئوالات براي پاسخگو از آزاديهايي برخوردار بود در اين مصاحبه و سوالات آن «پرسشگر به هيچ وجه اجازه ندارد كه در متن سوالات و يا پاسخ هاي پيش بيني شده تغييري دهد،  حتي در صورتيكه پاسخگو سوال را نفهمد در اينگونه موارد او حداكثر مي تواند يك بار همان متن را با همان طرز بيان قبلي (‌بدون تغيير) تكرار كند» (رفيع پور،308:1370). و حتي «پرسشگر موظف است كه ترتيب سوالات در پرسشنامه را حفظ كند و در آن تغييري ندهد. زيرا ترتيب سوالات و چگونگي تاثير آنها برروي يكديگر بطور نسبتاً دقيقي حساب و تنظيم شده است، گاه برخي از سوالات پيش در آمدي هستند براي سوالات بعدي و گاه براي آنكه سوالات بر روي يكديگر تاثير نگذارند، سوالات ديگري بين آنها جاي داده شده است» (رفيع پور، 310:1370).

در مصاحبه با ساختار و منظم «سوالهاي همانند به يك طريق و ترتيب به هر آزمودني عرضه مي شوند و انتخاب پاسخهاي جانشيني به فهرست از پيش تعيين شده محدود مي شود. حتي توضيحات مقدماتي و پاياني يكساني نيز به كار مي روند» (بالد بي،1373 :203). 

عليرغم همه محدوديت هاي موجود در اين نوع از مصاحبه، مي توان تصريح كرد كه قابليت تعميم يافته هاي بدست آمده با اطمينان بيشتري امكان پذير بوده و علمي بودن آن بيشتر از مصاحبه هاي بي ساختار مي باشد و به همين جهت در جمع آوري اطلاعات كمي امكان مقايسه و بكار بردن شيوه اي يكسان از بقيه انواع مصاحبه سرآمد بوده و در عين ريزه كاريهاي موجود در تهيه و تنظيم مصاحبه مذكور نتايج بدست آمده قابل اتكا بوده و از قابليت تعميم بيشتر برخوردار مي باشد.

 4- مصاحبه با صاحب نظران و متخصصان

متخصصان و افراد صاحب نظر در مورد موضوعاتي كه در آن زمينه داراي تجربه و تخصص مي باشند داراي اطلاعاتي مي باشند كه امكان كسب آن اطلاعات از اشخاص ديگر ميسر نمي باشد، ‌به همين جهت مصاحبه با اين اشخاص در امر تحقيق داراي اهميت بوده و مي تواند در پيشبرد تحقيق موثر باشد.

پس در مصاحبه با صاحب نظران «مصاحبه كننده داده ها را از اشخاصي جمع آوري مي كند كه دانش يا ديدگاه ويژه اي دارند كه از طريق ديگران قابل حصول نيست» (گال ، 1386: 525).

صاحب نظران علاوه بر اينكه اطلاعات منحصر به فردي در خصوص دانش خودشان دارند از مزيت ديگري نيز برخوردار هستند و آن اينست كه آنها «اغلب نسبت به ساير اعضاي تحقيق از مهارت بهتري در گفت و شنود دارند» (گال،1386: 525). ليكن بايد در نظر داشت كه صاحب نظران امكان دارد در طول مصاحبه با توجه به جنبه های 1- نحوه شركت  2-گرايشها  3-سلسله مراتب  4-سطح بيان  5-سبك كلام  و 6- مختصات ظاهر صدا، يكي از نقشهاي زير را از خويش بروز دهند. او يا رفتاري روشنفكرانه در مواجهه با مصاحبه گر در پيش ميگيرد و يا اينكه رفتار روشنفكر متظاهر را از خود به نمايش مي گذارد كه هر كدام رفتارهاي مختص به خود داشته و لازم است مصاحبه گر با اين جنبه هاي رفتاري آشنايي داشته تا بتواند بر سير مصاحبه و مراحل اجراي آن تسلط كافي داشته باشد.

در صورت پذيرش نقش روشنفكري از ناحيه مصاحبه شونده بروزحالت هاي زير متصور است:

الف ) پرسشگر را با مهرباني مي پذيرد و همكاري نشان مي دهد و ملاقات با ايشان مثبت است.

ب) با علاقه و حتي علاقه به علم و با صميميت پاسخها را ادا مي كند.

پ) آنطور مي نمايد كه او خود را از همه بالاتر مي داند. بر اوضاع مصاحبه مسلط مي شود و با التفات و سهولت و رواني جواب مي گويد.

ت) بعضي از جملات و كلمات را تفسير مي كند و توضيح مي دهد و اصطلاحات عالمانه و غني بكار مي برد.

ج) از پرسشها استقبال مي كند. به سهولت كلمات را بيان مي كند. لحن صدايش باز و همراه با بي قيدي است.

مشخصه هاي مصاحبه شونده با نقش روشنفكر متظاهر عبارت است از:

الف) با تشريفات زياد تماس مي گيرد. گرم پذيرايي ميكند و مي نماياند كه نحوه شركتش در مصاحبه مثبت است.

ب) ‌ظاهراً  ميزان علاقه اش به مصاحبه زياد است ولي صميميتش كم است و از اينكه هم صحبتي يافته است خوشحال است.

پ) ‌خود را مافوق مي انگارد و تقريباً‌ بزرگتري مي كند در حاليكه خود به ضعف خويش آگاهي دارد و برتريش كاذب است.

ت) سطح خود به خودي بيان در دست او وسيله ايست براي اثبات تفاوت خود با مردم. ... مي كوشد بگويد فلان مطلب براي او تفاوتي ندارد ولي براي مردم چرا.

ث) با لحن پر طمطراق صحبت مي كند و تقريباً حالت اشخاص عالم و تحصيل كرده را به خود مي گيرد.

ج) ظاهري آرام و پر تكبر دارد. جدي است. بيانش حالت شخصي دارد و از وجه تصديقي زيادي استفاده مي كند. (كتبي و ...، ؟ : 3-71)

5- مصاحبه گروهي

نوعي از مصاحبه كه در بين محققان توسعه و گسترش يافته و روز به روز ميزان استفاده از آن شيوع پيدا مي كند مصاحبه گروهي مي باشد. اين نوع از مصاحبه از آن جهت حائز اهميت مي باشد كه انسانها عموماً در جمع هاي كوچك راحت تر و راغبتر به بيان ديدگاههاي خويش مي پردازند. يعني در زمان انجام مصاحيه افراد مصاحبه كننده نسبت به بيان احساسات خويش رغبت بيشتري از خود نشان مي دهند. رغبتي كه شايد در تعاملات دو نفره احتمال ابراز آنها به شدت كاهش پيدا مي كند.

پس مي توان در تعريف مصاحبه گروهي عنوان كرد كه مصاحبه گروهي عبارت از «مصاحبه اي است با گروه كوچكي از افراد در باره يك موضوع خاص. اين گروه معمولاً از شش تا هشت نفر تشكيل مي شود و مصاحبه بين يك و نيم تا دو ساعت به طول مي انجامد» (فليك، 1387: 212).

در اين روش «‌وظيفه اصلي مصاحبه گر اين است كه مانع آن شود كه يك نفر يا بخشي از گروه به مصاحبه و به اين ترتيب بر كل گروه مسلط شوند. علاوه براين، مصاحبه گر بايد اعضايي را كه ساكت اند به شركت در مصاحبه تشويق و نظرات آنها را نيز اخذ كند. همچنين بايد تلاش كند تا پاسخ كل گروه را براي پوشش هر چه بيشتر موضوع مصاحبه به دست آورد» (فليك،‌212:1387).

بلومر اعتقاد دارد «ارزش تعداد اندكي از افراد كه در يك گروه يا به منزله يك گروه مرجع گرد هم مي آيند چندين برابر بيش از هر نوع نمونه نمايان است. چنين گروهي به طور دسته جمعي درباره زندگي شان بحث مي كنند و در اين باره آن قدر كند و كاو و پرس و جو مي كنند تا با مخالفت هاي يكديگر روبرو شوند. اين روش بيش از هر راه ديگري كه مي شناسم زواياي پنهان زندگي پاسخگويان را آشكار مي كند» (فليك ،‌1387: 213).

در اين روش مصاحبه گر نقش مستقيم ندارد چرا كه او در ابتداي مصاحبه سوالاتي را مطرح كرده و اجازه مي دهد شركت كنندگان نظرات خود را ارائه نمايند و ديگران نيز پس از شنيدن نظر هر يك از افراد حاضر مطالب جديدي در تكميل نظرات ارائه شده اعلام مي نمايند و بدين ترتيب بحث و گفتگو حول موضوع مورد نظر مصاحبه گر شروع شده و عملاً بدون دخالت مستقيم مصاحبه گر ادامه مي يابد.

«محققان در يافته اند كه تعامل ميان شركت كنندگان، آنها را به بيان احساسات،‌ ديدگاهها و عقايدي ترغيب مي نمايد كه در صورت انجام مصاحبه فردي آنها را اظهار نمي نمودند» (گال،‌ 1386: 528) و از قبل همين تعامل است كه محقق مي تواند در اندك زمان محدود – در مقايسه با مصاحبه هاي فردي – از افراد بيشتري اطلاعات مورد نياز خويش را در راستاي اهداف تحقيق كسب بنمايد.

«خلاصه آنكه مهم ترين مزاياي مصاحبه گروهي عبارت است از: كم هزينه و سرشار بودن از اطلاعات، تشويق شركت كنندگان به پاسخ گويي، كمك ياد آوري رويدادها، كمك براي دست يابي به پاسخي وراي پاسخ يك مصاحبه شونده تنها» (فليك ،213:1387).

پاتون دو نقطه ضعف اين روش را 1- امكان طرح سوالات محدود 2- مشكل يادداشت برداري در طول مصاحبه مي داند (فليك ‌،‌212:1387) اگر چه با ظهور فن آوريهاي جديد مشكل اخير قابل حل بوده و شرايط ضبط اظهارات طرفين به سهولت مسير مي باشد و ليكن مشكل اولي بنظر مي رسد همچنان پا برجا بوده و امكان گسترش دامنه سوالات در اين روش به راحتي ميسر نمي باشد و لذا استفاده از اين روش در مواردي خاص و حول محورهاي مشخص مي تواند بعنوان يك تكنيك بسيار كارآمد مورد استفاده محققان قرار گيرد.

 

 

 معايب و محاسن مصاحبه

 مصاحبه نيز همانند تكنيك هاي ديگر روش تحقيق در حاليكه داراي محاسني است. داراي معايب و نقايصي نيز مي باشد. شايد نياز به ياد آوري نباشد كه همه تكنيكها و روشها و متدهاي رايج و موجود داراي محدوديت هايي هستند كه بايد خاطر نشان ساخت نه اين محدوديت ها دليل بر كنار گذاشتن آنها در روند تحقيقات مي باشد و نه اينكه دارا بودن محاسني ويژه دليل بر قبول بي قيد و شرط آنها ميگردد. بلكه اين بر عهده محقق است كه با توجه به نوع تحقيق و اهدافي كه براي تحقيق در نظر گرفته است از روشها و تكنيك هاي رايج موجود، ‌مناسب ترين تكنيك را انتخاب كرده و با استفاده از آن نسبت به جمع آوري اطلاعات براي تحقيق مبادرت بورزد.

محقيق هوشمند و با تجربه، با علم به محاسن و معايب تكنيك ها،‌ تكنيكي را انتخاب مي نمايند كه محاسن آن در تحقيق مورد نظر بيشتر از معايب آن بوده و يا اينكه در بين تكنيك هاي موجود مناسب ترين تكنيك براي جمع آوري اطلاعات مي باشد.

پس انتخاب تكنيكي خاص در يك تحقيق نه دليل بر چشمپوشي از معايب آن بوده و نه اينكه دليل بر قبولي بدون قيد و شرط آن از ناحيه محقق مي باشد.

با اين توضيح مختصر به معايب و محاسن مصاحبه اشاره مي شود. البته در احصاء معايب و محاسن آن صرفاً‌ به مهمترين محورها اشاره مي گردد كه از ناحيه محققين مختلف عنوان گرديده است.

 محاسن مصاحبه

1- مصاحبه در مقايسه با تكنيك هاي ديگر از ميزان اعتبار و روايي بيشتري برخوردار مي باشد.

2- مصاحبه امكان محاسبات پيچيده آماري را فراهم مي آورد.

3-  ارتباط مستقيم مابين مصاحبه گر و مصاحبه شونده در مصاحبه بوجود مي آيد.

4- در مورد افراد بي سواد، كودكان و ... بهترين وسيله كسب اطلاعات مصاحبه است.

5- در سوالات پرسشنامه اگر كوچكترين ابهامي وجود داشته باشد، جواب پاسخگو قابل استفاده نخواهد بود. ولي در مصاحبه مي توان پاسخگو را در مسير واقعي تحقيق، راهنمايي  و ارشاد نمود.

6- بسياري از مطالب را حتي افراد با سواد نمي توانند بر روي كاغذ بياورند ولي مصاحبه گر كه در اين امر ممارست و تجربه كافي داشته باشد مي تواند پس از دريافت مطالب نكات لازم را مورد استفاده قرار دهد.

7- در پرشنامه ملاك عمل محقق مواردي است كه جوابها بدستش رسيده باشد ولي در مصاحبه مي توان كليه افرادي را كه در نمونه گيري انتخاب شده اند مورد مطالعه قرار داد.

8- در پرسشنامه هر سوالي را كه به آن جواب داده نشده باشد نمي توان مورد استفاده قرار داد ليكن در مصاحبه چنانچه مصاحبه گر در كار خود با تجربه باشد مي تواند جواب كليه سوالات را به لطايف الحيل بدست آورد.

9- امكان اعمال سوالات انحرافي جهت كشف حقيقت در مصاحبه به سهولت ميسر مي گردد.

10- افزودن سوالات جهت روشنگري بيشتر جوابهاي داده شده در مصاحبه امكان پذير مي باشد.

11- مصاحبه مي تواند اطلاعاتي در مورد عقايد افراد در اختيار محقق بگذارد.

12- محقق مي تواند با استفاده از مصاحبه به شناخت علل رفتار و يا عقايد نايل گردد.

13- در مصاحبه مي توان استعدادها و توانائيهاي رواني افراد را شناخت.

14- در مصاحبه مي توان انتظارات يا آرزوها را به سنجش نهاد. پيشنهادها را شناخت و تحليل كرد.

15- از طريق مصاحبه مي توان به كسب اطلاعاتي در مورد امور عيني نايل آمد. محقق مي تواند با توسل به اين وسيله از پاسخگو در خصوص نوع رفتار او به سايرين اطلاعاتي بدست آورد. (ساروخاني ،‌213:1373)

16- پاره اي از مردم به  ايجاد ارتباطهاي شفاهي و رو در رو علاقه دارند و اگر مصاحبه گر در زمينه مصاحبه مهارت كافي داشته باشد به سادگي مي تواند با فراهم نمودن شرايطي مطمئن و آرام، اطلاعاتي را كه از طريق هيچ روش ديگري قابل جمع آوري نيست، بدست آورد. (نادري،1364: 170)

17- حضور مصاحبه گر در موقعيت مصاحبه سبب مي شود كه آزمودني منظور و هدف او را از طريق سوال ويژه اي بهتر و بيشتر درك كند و احتمالاً پاسخي مناسب تر و دقيق تر ارائه دهد (نادري ، 170:1364)

 معايب مصاحبه

1-روش مصاحبه وقت گيرتر و پرهزينه تر از ساير روش هاي جمع آوري اطلاعات است.

2- قدرت تعميم اطلاعات جمع آوري شده در روش مصاحبه به علت كمي تعداد مصاحبه شوندگان يا ويژگي هاي فردي آنان، محدود به گروه هاي مشابه گروه مورد مصاحبه است. (نادري،170:1364)

3- از طريق مصاحبه نميتوان تعداد زيادي از افراد را در مدت كوتاهي مطالعه كرد.

4- هزينه تحقيق در مصاحبه، به مراتب بالاتر از هزينه تحقيق با شيوه هاي ديگر تحقيق است. (نبوي،1354: 116)

5- هنگاميكه پاسخ دهندگان در مناطق جغرافيايي مختلفي پراكننده باشند و... مصاحبه چندان روش مناسبي نخواهد بود.

6- استخراج اطلاعات و تجزيه و تحليل آنها در روش مصاحبه بسيار مشكل است (نبوي، 1354: 117)

7- براي انجام مصاحبه به افراد مجرب و ماهر نياز است كه اين فرد مشكل استفاده از مصاحبه را براي جمع آوري اطلاعات حادتر مي سازد (نادري، 1364: 170)

8- عدم همانندي و يكساني مطلق در سوالات، امكان تاثير پذيري پاسخ دريافتي را فراهم مي سازد.

9-در مقايسه با ساير تكنيك هاي جمع آوري اطلاعات، مصاحبه از سرعت كم برخوردار بوده و كار تحقيق با كندي پيش مي رود.

 خطاهاي رايج در مصاحبه

اگر چه مصاحبه از تكنيك هايي است كه در گرد آوري اطلاعات بسيار كارآيي داشته و مي تواند دامنه از اطلاعات با ارزشي را در اختيار ما قرار دهد و از اعتبار علمي بسياري نيز برخوردار است و ليكن در صورت غفلت، دامنه اين اطلاعات به اطلاعات فاقد ارزش گسترش پيدا كرده و در بر مي گيرد.

 ويچ و بنزمن، انواع خطاها با اهميت و منابع اطلاعات گمراه كننده در يك مصاحبه را مشخص كرده اند فهرست آنها شامل موارد زير است :

الف) خطاهايي كه ناشي از قصد عمدي پاسخگو در فريب دادن يا گمراه كردن هستند.

1-  اطلاعات سودار يا تحريف شده كه در نتيجه قصد پاسخگو براي اثر گذاشتن بر نتيجه تحقيق ارائه مي گردد. اين سوداري را مي توان از كارگزاران جامعه كه مايلند تصوير خوبي از شهرشان را ارائه دهند،‌ انتظار داشت .

2- اطلاعات نمايشي كه به منظور افزايش لطف و جاذبه اطلاع دهنده و اجتماع،‌ طرح ريزي شده است.

3- اطلاعات اغراق آميز كه توسط اصلاح طلبان و به قصد استفاده از تحقيق براي نمايش و اصلاح اجتماع ارائه مي گردد.

4- جلوگيري از كوشش هايي كه به منظور كسب اطلاعات در مورد پويايي عقده هاي نهادي خاصي مانند پديده جنسي،‌ قدرت و طبقه اجتماعي به عمل مي آيد.

5- دليل تراشي براي رفتار هايي كه مورد پذيرش جامعه نيستند.

6- اطلاعاتي كه بدليل جاه طلبي هاي شخصي،‌ خود بزرگ نمايي،‌ حمايت از خود يا حل و فصل عداوت هاي شخصي تحريف مي گردند.

7- از پيش آماده كردن پاسخ ها بر اساس شايعات و ديگر انواع ارتباط در مورد تحقيق كه منجر به ارائه پاسخهايي با سبك يكسان و كليشه اي مي گردند.

ب) مشكلاتي كه بطور موقتي با پاسخگو پيوند دارند.

«در بيشتر مصاحبه ها، ‌مصاحبه گر و پاسخگو قبل از مصاحبه همديگر را نمي شناسند و احتمالاً‌ هرگز همديگر را بعد از مصاحبه نيز ملاقات نخواهند كرد ... در اين ارتباط زود گذر هيچ انگيزه اي وجود ندارد كه پاسخگو را وادار به انجام رفتاري كند كه از وي انتظار مي رود. به بيان ديگر، با در نظر گرفتن ماهيت موقتي تبادل ميان آن دو، ‌پاسخگو انگيزه اي براي شركت در مصاحبه يا ادامه پاسخ هاي صحيح و كامل ندارد» (دلاور، 1373: 161 ).

ج‌)خطاهايي كه به موقعيت رواني پاسخگو مربوط هستند.

«پاسخگوي يك مصاحبه مانند هركس ديگري تحت تاثير تعدادي از ويژگيها و خصلت هاي شخصي است كه بر درستي و كيفيت پاسخهاي او اثر دارند» (دلاور،1373: 162). عواملي همانند ترس،‌ هيحانات و انگيزه هاي مختلف باعث مي گردند تا پاسخگو تحت تاثير قرار گرفته و موجب ارائه پاسخهاي نادرست توسط پاسخگو مي شوند.

ح‌)خطاهاي غير عمدي

خطاهاي غير عمدي شامل آن مواردي ميگردد كه اطلاعات درخواستي بدلايلي همانند فقدان اطلاعات،‌ عدم تشخيص موقعيت و فراموشي و يا خستگي پاسخگو و .... صحيح نبوده و با واقعيت تطابق ندارد. و عمدي در ارائه اين اطلاعات غير واقعي وجود نداشته و عواملي همچون 1-فاصله زماني 2-اهميت موضوع 3-شرايط مطلوب اجتماعي 4-ياد آوري واقعه مشخص، در ذكر جزئيات وقايع تاثير داشته است.

 

 

فهرست منابع

1- دلاور، علي (1374). مباني نظري و عملي پژوهش در علوم انساني و اجتماعي، تهران: انتشارات رشد

2- فليك، ‌اووه (1378). درآمدي بر تحقيق كيفي، ‌مترجم هادي جليلي، ‌تهران: ‌نشر ني

3-توكلي، ‌احمد(1377). مصاحبه خلاق، ‌تهران: ‌انتشارات خجسته

4- محسنيان راد،‌ مهدي (1371). روشهاي مصاحبه خبري، تهران: مركز مطالعات و تحقيقات رسانه هاي وزارت ارشاد.

5-بركو، ‌ري ام  و ... (1386). مديريت ارتباطات،‌ مترجم سيد محمد اعرابي و داود ايزدي،‌ تهران: دفتر پژوهشهاي فرهنگي

6- گال، ‌مرديت و ... (1386). روشهاي كمي و كيفي در علوم تربيتي و روان شناسي، ‌ترجمه احمد نصر و ...، ‌تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي و سمت

7-دوورژه، موريس(‌1366). روشهاي علوم اجتماعي، ‌مترجم خسرو اسدي، تهران:‌ انتشارات جامعه و اقتصاد

8-رفيع پور، فرامرز(‌1370)‌. كند و كاوها و پنداشته ها، ‌تهران: شركت سهامي انتشار

9-موزر،‌ س.ك و ... (1374). روش تحقيق در علوم اجتماعي، مترجم كاظم ايزدي، تهران: انتشارات كيهان

10-دواس،‌ دي اي(1376). پيمايش در تحقيقات اجتماعي، مترجم هوشنگ نايبي، ‌تهران:‌ نشر ني

11-كرليجر،‌ فرد ان (1382)‌. مباني پژوهش در علوم رفتاري، مترجم حسن پاشا شريفي و جعفر نجفي زند،‌ تهران:‌ آواي نور

12- ساروخاني،‌ باقر(1373). روشهاي تحقيق در عوم اجتماعي، ‌تهران: ‌انتشارات صراط

13- بالد بي، دئو و ...(1373). مباني پژوهش در علوم تربيتي، ‌مترجم جعفر نجفي زند، تهران: ‌نشر قومس

14- نادري،‌ عزت الله و ...(1364). روشهاي تحقيق در علوم انساني، تهران: دفتر تخقيقات و انتشارات بدر

15- كيوي، ريمون و ....(‌1370). روشهاي تحقيق در علوم اجتماعي، مترجم عبدالحسين نيك گهر، ‌تهران: ‌انتشارات فرهنگ معاصر

16-محسني، منوجهر(1370). جامعه شناسي عمومي، تهران: كتابخانه طهوري

17- طالب،‌ مهدي (1369). چگونگي انجام مطالعات اجتماعي، تهران: ‌امير كبير

18- نبوي، بهروز (1354). مقدمه اي بر روش تحقيق در علوم اجتماعي، تهران: چاپخانه وزارت اطلاعات

19-رفيع پور، فرامرز (1382). تكنيك هاي خاص تحقيق، تهران:‌ شركت سهامي خاص

20- بيرو، ‌آلن(1370). فرهنگ علوم اجتماعي، مترجم باقر ساروخاني، تهران: انتشارات كيهان

21- آبركرامبي، نيكلاس و ديگران( 1367). فرهنگ جامعه شناسي، مترجم حسن پويان، ‌تهران: ‌انتشارات چاپخش

22-آگبرن و نيم كوف ( 1357). زمينه جامعه شناسي،‌ ترجمه و اقتباس امير حسين آريانپور، تهران: شركت سهامي كتابهاي جيني

23- توكلي، احمد و ... (1385). مصاحبه حرفه اي، تهران: انتشارات ثانيه

24- اتسكندر، پيتر (‌1371). روشهاي تجربي تخقيق اجتماعي، مترجم بيژن كاظم زاده، مشهد:‌ آستان قدس رضوي

  

 

 

 

تحقیق درباره روش های مصاحبه